Các giai đoạn trong thiền

9 GIAI ĐOẠN TRONG THIỀN
Rèn luyện từ một tâm hoang dã bận rộn cho tới một tâm xả bỏ hoàn thiện

Đạo sư Sakyong Mipham Rinpoche
Bản dịch của nhóm ‘Bồ Đề tâm' Hà Nội.

Tranh cổ mô tả quá trình thiền định

Đạo sư Sakyong Mipham Rinpoche trình bày một bản đồ của quá trình thiền định. Đạo sư đã đưa ra 9 giai đoạn luyện tâm, từ một tâm hoang dã bận rộn trở thành một tâm xả bỏ hoàn thiện.
Kinh nghiệm truyền thừa của những thiền sư ngồi trên bồ đoàn làm việc với tâm thức, nhận thấy cùng một quá trình gồm 9 giai đoạn để tâm có thể trở về với sự ổn định, sáng tỏ và sức mạnh nguyên thuỷ. 
Những hướng dẫn này rất hữu ích. 
Bốn giai đoạn đầu tiên - đặt tâm, đặt tâm liên tục, đặt tâm lặp lại và đặt tâm chặt chẽ ta phải làm việc để tạo lập và phát triển sự ổn định. 
Giai đoạn thứ năm và sáu - thuần dưỡng và an định ta phải làm việc để phát triển sự sáng tỏ. 
Và ba giai đoạn cuối cùng - an định rốt ráo, nhất tâm và tâm xả bỏ ta phải làm việc với sự xây dựng sức mạnh.

Bốn giai đoạn đầu tiên 
Giai đoạn 1 - Đặt tâm

Việc đặt tâm trí của chúng ta vào hơi thở là điều đầu tiên chúng ta làm trong thiền định. 
Việc đặt tâm giống như khi chúng ta đang trèo lên một con ngựa: ta đặt chân mình vào trong bàn đạp và rồi nâng cơ thể lên yên, đặt mình vào đúng vị trí.

Thời điểm của việc đặt tâm bắt đầu khi chúng ta tách tâm của mình khỏi những sự kiện, vấn đề, suy nghĩ và cảm xúc. Chúng ta neo cái tâm hoang dã và bận rộn đó vào hơi thở. Mặc dù chúng ta đang an định ý thức, một thứ vốn phi vật chất, việc đặt tâm này vẫn có cảm giác rất thực tế. Nó rõ ràng như thể đặt một tảng đá lên trên một chiếc lá.

Để đặt tâm thành công, chúng ta phải chính thức thừa nhận rằng mình sẽ buông bỏ các khái niệm, suy nghĩ và cảm xúc khi nói: "Bây giờ tôi đặt tâm vào hơi thở." Điều gì xảy ra trong thời điểm đó? Những bám chấp của chúng ta sẽ bị nhổ bỏ. Nếu chúng ta cố gắng thực hiện điều này, sự phóng tâm của chúng ta sẽ giảm đi đáng kể. Đồng thời, bằng cách đặt tâm vào hơi thở, chúng ta sẽ tập hợp lại được cái tâm đang lang thang khắp nơi.

Đối với người mới bắt đầu tập thiền, giai đoạn đầu tiên là thời gian chúng ta học cách làm thế nào để cân bằng: việc tập trung vào hơi thở + việc giữ nguyên tư thế.

Đặt tâm luôn luôn là bước đầu tiên. Đó là thời điểm vào đầu mỗi buổi tập, khi chúng ta nhận ra và xác nhận rằng mình đang bắt đầu hành thiền. Đó là giai đoạn quan trọng nhất vì nó sẽ thiết lập thái độ của chúng ta đối với phần còn lại của buổi tập. Giây phút đặt tâm này sẽ mang tới cho việc hành thiền của chúng ta một khởi đầu tinh khiết và mạnh mẽ. Nếu chúng ta bắt đầu một cách mơ hồ hay không rõ ràng, sau đó việc thiền định của chúng ta cũng sẽ chỉ tiếp tục mơ hồ và không sáng sủa.

Sau thời điểm đầu tiên đó, mỗi lần bạn nhận ra và thừa nhận một ý nghĩ, và đưa ý thức của mình quay về với hơi thở, bạn đang học đặt tâm. Nó chỉ là một hành động nhỏ, tưởng như vô thưởng vô phạt, nhưng đó lại là một trong những điều dũng cảm nhất mà bạn có thể làm. Khi bạn nhận ra và giải phóng suy nghĩ đó, bạn có thể tự hào về chính mình. Bạn đã vượt qua được sự lười biếng. Bạn đã nhớ các hướng dẫn. Bạn có thể vui vẻ quay trở lại với hơi thở. Đừng lo lắng rằng bạn sẽ phải làm điều đó một lần nữa - thực tế, bạn sẽ phải làm điều đó hàng ngàn lần. Đó là lý do tại sao điều này được gọi là thực hành.

Mỗi khi bạn nhớ đặt tâm mình vào hơi thở, bạn đang tiến lên phía trước. Chỉ cần buông bỏ một suy nghĩ, bạn đã giải thoát bản thân khỏi những cảm xúc tiêu cực. Bạn đang cho đi những nhu cầu giải trí và tiêu phí vô tận. Bạn phải lặp lại điều đó nhiều lần. Sự thay đổi sẽ xuất hiện theo từng hơi thở, từng suy nghĩ. Mỗi khi bạn quay trở lại với hơi thở, là bạn cũng đang tiến xa thêm một bước ra khỏi thói phóng tâm cùng nỗi sợ hãi và tiến lên thêm một bước trên con đường giác ngộ, bắt đầu với việc phát triển tâm linh cho chính mình.

Tôi yêu golf. Tôi chơi nó bất cứ khi nào tôi có thể. Trong bất kì trận đấu nào mà tôi đang chơi, tôi cũng chỉ có thể đánh một quả bóng tại một thời điểm. Mỗi quả bóng là quả bóng duy nhất. Nếu tôi nghĩ về quả bóng tôi đã đánh hoặc tôi sẽ đánh, thì tôi không thực sự đánh quả bóng này. Tôi chỉ làm hằn sâu thêm những thói quen lười biếng phóng dật. Việc đặt tâm cũng như thế. Nếu bạn không nhạy bén trong việc nhận ra và giải phóng các suy nghĩ, bạn sẽ không đang thực sự hành thiền, mà chỉ đang làm hằn sâu thêm sự buông thả, tùy tiện. Những suy nghĩ lan man sẽ mạnh lên, và cuối cùng bạn sẽ chẳng hành thiền được chút nào. Bạn sẽ chỉ đang suy nghĩ trong lúc ngồi yên mà thôi.

Nhận ra, thừa nhận và giải phóng một suy nghĩ cũng giống như leo lên đến đỉnh núi. Nó xứng đáng cho ta ăn mừng vì đã bỏ lại phía sau những ảo tưởng tự nuông chiều bản thân có thể cướp đi của chúng ta cả cuộc đời này nếu chúng ta không làm việc đúng cách với chúng.

Cảm hứng, cái nhìn đúng, sự nỗ lực, niềm tin, chánh niệm và tỉnh giác sẽ hỗ trợ chúng ta trong việc này.

Chúng ta tập hợp sự chú ý càng tốt bao nhiêu, tâm chúng ta sẽ càng mạnh hơn bấy nhiêu, các kinh nghiệm cũng mạnh hơn và kết quả đạt được càng lớn hơn, mạnh mẽ hơn.

Thành công đầu tiên, khi ta có thể giữ được sự tập trung vào hơi thở trong khoảng 21 chu kỳ mà không có sự phân tâm nào lớn.

Giờ tập tại Trung tâm Thiền học Pháp Vũ, Tây nam Portland

Bốn giai đoạn đầu tiên
Giai đoạn 2 - Đặt tâm liên tục

Qua giai đoạn 1, việc đặt tâm chúng ta vào hơi thở hiện đã khá dễ dàng. Chúng ta đã học được cách leo lên con ngựa và bây giờ đã cảm thấy thoải mái trên yên cương. Chú ngựa đang rảo bước trên đường mòn. Chúng ta đang trải nghiệm cảm giác đặt tâm trí vào hơi thở và không ngừng trong sự đặt tâm. Cứ như vậy, khi các suy nghĩ lan man đưa chúng ta ra khỏi con đường, chúng ta lại tiếp tục thực hiện đặt tâm và quay trở lại. Điều cho phép chúng ta làm điều này - sự đặt tâm liên tục- là sự phát triển xa hơn về chánh niệm và tỉnh giác, siêng năng và ghi nhớ các hướng dẫn.

Đạo sư Sakyong Mipham sinh năm 1962 tại Bodhgaya - Ấn Độ

Một lý do khác giúp chúng ta có thể thành công trong việc đặt tâm vào hơi thở chính là niềm tin vào lợi ích vô lượng của việc hành thiền. Chúng ta làm điều này một cách tự giác, say mê vì ta biết nó sẽ mang lại niềm an lạc và sự phát triển. Chúng ta thấy được sự vô ích của những mối quan tâm bên ngoài, của ảo tưởng, suy nghĩ lan man và cảm xúc. Chúng ta sẵn sàng từ bỏ những điều đó, ít nhất là trong thời gian hành thiền vì ta nhận ra những lợi ích khi làm như vậy. Đặt tâm đã trở thành là một việc đáng làm.

Khi việc gắn chú ý của ta với hơi thở được dễ dàng, chúng ta đang tiến tới cuối giai đoạn này. Một điểm mốc là khi chúng ta có thể để tâm trí an nghỉ liên tục trong khoảng 108 chu kỳ của hơi thở mà không bị phân tâm. Thông qua 108 nhịp thở, vào và ra, chúng ta có ý thức tỉnh giác về hơi thở. Mặc dù chúng ta vẫn gặp một số sự phóng tâm, nhưng chúng sẽ không gây phiền hà lớn tới mức khiến ta mất đi chánh niệm và quên đi hơi thở cùng một lúc.

Ở giai đoạn đầu của ‘đặt tâm liên tục', chánh niệm và sự ổn định mới chỉ duy trì một khoảng tương đối, sau đó tâm trí chúng ta lại buông lơi và thụ động. Nhưng khi điểm mốc của việc thực hành ‘đặt tâm liên tục' là việc chúng ta có thể an trú liên tục trong khoảng 108 hơi thở đã đạt tới, thì chúng ta có thể tự cho phép mình có một chút không gian để ngọ nguậy, một trạng thái tâm không hoàn toàn tĩnh lặng mà cũng không hoàn toàn phân tán. Khi đó, chúng ta đã hoàn thành giai đoạn thứ hai và chuyển sang giai đoạn thứ ba, được gọi là - đặt tâm lặp lại.

Bốn giai đoạn đầu tiên
Giai đoạn 3 - Đặt tâm lặp lại

Chúng ta có thể cảm thấy như mình đã làm việc lặp lại sự đặt tâm này ngay từ đầu. Tuy nhiên, phạm vi của thiền định rất rộng lớn, và các giai đoạn dần dần trở nên tinh tế, bởi vì các giai đoạn này mô tả kinh nghiệm của chúng ta, vốn cũng ngày càng trở nên tinh tế hơn. 
Chúng ta đã học được cách làm thế nào để đặt tâm và để tiếp tục đặt tâm, nhưng đôi khi một suy nghĩ vẫn còn khởi lên như một con ngựa hoang dã phi trên thảo nguyên. Trong hai giai đoạn đầu tiên, điều này không ngừng xảy ra. Nhưng qua giai đoạn thứ ba, nó sẽ chỉ thỉnh thoảng xảy ra.

Trong giai đoạn thứ hai, chúng ta đã học cách tận hưởng việc cưỡi ngựa. Chúng ta vui mừng rằng mình có thể ngồi trên yên cương và tận hưởng phong cảnh.

Trong giai đoạn thứ ba, chúng ta sẽ trở nên tự tin hơn. Nhưng con ngựa sẽ có những giây phút tự phát do sự hào hứng hoặc bản tính hoang dã. Thỉnh thoảng, nó chồm lên, đá hậu hoặc rời khỏi con đường. Chúng ta phải đưa nó quay trở lại. Trong giai đoạn thứ ba, đôi khi, chúng ta phải tìm lại nó, song đến cuối, điều này sẽ giảm dần. Chánh niệm của chúng ta sẽ dần trưởng thành và đi vào ổn định. Bây giờ chúng ta có thể tập trung vào hơi thở, vào việc có mặt trong hiện tại [khi tâm bắt đầu xao lãng, nó không có mặt trong hiện tại mà miên man theo những hồi ức, ảo tưởng hoặc lạc thú, từ thức ăn tới thời tiết, rồi tới những cuộc phiêu lưu lãng mạn].

Cách chúng ta tách bản thân ra khỏi suy nghĩ trong giai đoạn đầu có vẻ lộn xộn. Đôi khi việc đó giống như cát lún, càng cố kéo mình ra, chúng ta càng lún sâu hơn. Nhưng bây giờ, khi chánh niệm đã quá mạnh, chúng ta có thể tách ra với độ chính xác cao. Đến cuối giai đoạn này, chúng ta sẽ đạt được một trong những điểm mốc quan trọng của hành thiền an định: sự ổn định. Chánh niệm sẽ đủ mạnh để chúng ta có thể đặt tâm vào hơi thở mà mà không bao giờ bị phân tâm hoàn toàn. Nhận thức ngày càng trở nên sắc sảo. Chúng ta bắt đầu nắm bắt được suy nghĩ ngay cả trước khi chúng xuất hiện.

Việc thiền định của chúng ta chưa hẳn rõ ràng và sống động như có thể làm được, nhưng việc này sẽ mang lại một cảm giác an lạc, tốt đẹp bởi vì chúng ta đã và đang ổn định tâm trí của mình. Trong suốt buổi thiền, tâm trí của chúng ta được lưu giữ trong nhà hát của thiền định. Đây là một thành tích đáng ngưỡng mộ. Ở Tây Tạng, điều này được ví như một con kên kên bay trên vùng trời phía trên xác thú. Giống chim này luôn luôn tập trung vào con mồi. Nó có thể lạng sang trái hoặc phải, nhưng không bao giờ mất chú ý vào miếng mồi của nó. Tương tự như vậy tâm trí chúng ta có thể lạng sang đây hay sang đó, nhưng không bao giờ chạy ra khỏi hơi thở.

Trước khi kết thúc giai đoạn thứ ba, đôi khi chúng ta có mặt với sự thực hành và đôi khi không. Còn bây giờ, chúng ta luôn ở cùng việc thực hành. Đây là sự ổn định. 
Chúng ta đạt được điều này một cách nhẹ nhàng và chính xác thông qua sự lặp lại, nhất quán, cái nhìn, thái độ, tác ý, tư thế phù hợp và địa điểm thích hợp.

Bốn giai đoạn đầu tiên 
Giai đoạn 4 - Đặt tâm chặt chẽ

Tiếp đến giai đoạn thứ tư, được biết như là trạng thái đặt tâm chặt chẽ, được đánh dấu bằng sự không mất tập trung. Chúng ta luôn ở gần với hơi thở. Đó là khi chúng ta nhận ra mình đã vượt qua được ranh giới. Đây là sự ổn định. Chúng ta biết rằng mặc dù con ngựa ngó nghiêng đó đây, nhưng nó sẽ không ra khỏi được con đường.
Việc thực hành thiền của chúng ta bây giờ đã tới một bước ngoặt khác. Trước đây mối quan tâm chính của chúng ta là không bị sao lãng khỏi hơi thở. Chúng ta lo lắng rằng tâm trí mình có thể bị hút trở lại những vấn đề. Chúng ta đã luôn tự hỏi liệu mình có đủ mạnh mẽ để quay về với hơi thở không. Bây giờ chúng ta thoải mái hơn. Chúng ta không còn tự hỏi mình có thể ở lại trên hơi thở không vì ta biết ta có thể. Chúng ta cũng không còn quan tâm về những ảnh hưởng bên ngoài lôi kéo chúng ta ra khỏi thiền định vì ta biết chúng không thể.

Sự tự tin của chúng ta đã được nâng lên. Bây giờ chúng ta quan tâm tới chất lượng của thiền định - các đường lối, kinh nghiệm. Trước chúng ta lo lắng rằng mình không thể có được một tách café, giờ chúng ta muốn có một ly mocha cappuccino hảo hạng. Làm thế nào để cho tâm trí mạnh mẽ và sống động hơn? Điều này sẽ là ưu tiên mới của chúng ta.

Chúng ta đã vượt qua những chướng ngại của sự lười biếng. Nhưng thử thách mới lại bắt đầu, đến cuối giai đoạn thứ ba và bước vào giai đoạn thứ tư, chúng ta sẽ đối phó với trở ngại của sự phấn khích quá mức và mất kỉ luật. Mỗi cực điểm này đều gây ra sự mất tập trung. Tuy nhiên, kể từ bây giờ, nếu chúng ta luôn duy trì được sự thực hành, thì những điều này được coi là những vấn đề tốt để luyện tâm.

Các thiền giả được cảnh báo rằng ở giai đoạn thứ tư chúng ta có thể bị lừa, tưởng rằng mình đã đạt giác ngộ hoặc chứng ngộ ở mức cao - tâm cảm thấy rất mạnh mẽ, ổn định và an lạc. Bởi vì sự đấu tranh với tâm trí của chúng ta đã giảm đi rất nhiều, chúng ta có được niềm vui và sự thanh thản. Nhưng nếu chúng ta tận hưởng sự ổn định này của tâm, nó sẽ trở nên mất kỷ luật. Chúng ta sẽ không thể đạt tới 5 giai đoạn tiếp theo. Tâm trí của chúng ta bắt đầu ổn định nhưng còn chưa sáng tỏ. Con chim vẫn chưa thể đáp xuống miếng mồi, nó mới chỉ có thể bay xung quanh mà thôi. Chúng ta cần mài sắc sự tỉnh thức, sự bén nhạy, neo chặt tâm hơn nữa.

Hai giai đoạn tiếp theo
Giai đoạn 5 - Thuần dưỡng

Mặc dù những thành tích ở các giai đoạn thứ ba và thứ tư đã rất đáng tự hào, nhưng vẫn còn xa nữa để tiếp tục tiến. 
Trong giai đoạn thứ năm, chúng ta củng cố thiền định bằng cách đem lại nhiều sự sáng tỏ hơn nữa. Giai đoạn này được gọi là thuần dưỡng bởi vì chúng ta bắt đầu trải nghiệm những thành quả thực sự của một tâm đã được thuần hóa, điều mà ngay từ giai đoạn đầu tiên chúng ta hướng tới. 
Trong giai đoạn thứ tư, chúng ta cảm thấy kinh ngạc trước thực tế là chúng ta đã tự thuần hóa con ngựa bất kham. Nhưng giờ đây, ta cảm thấy một tâm thức mạnh mẽ, ổn định và trong sáng là tự nhiên. Tuy tâm của chúng ta chưa hoàn toàn tĩnh lặng, vẫn còn những suy nghĩ lan man nhưng chúng ta cảm nhận được sự hiệp đồng thật sự với con ngựa. Chúng ta cảm nhận được sự hài hòa và không còn tranh đấu nữa.
Sự hài hoà và hiệp đồng giữa kỵ mã và tuấn mã tạo ra hoan hỷ. Một ẩn dụ truyền thống cho những gì chúng ta trải nghiệm được ở giai đoạn này là niềm vui của một chú ong đang hút mật từ hoa. Mùi vị của ‘mật thiền định' rất ngon lành. Nếu bạn đã từng có một thời gian cực kỳ khó khăn và sau đó đột nhiên áp lực biến mất, bạn có thể hiểu niềm hạnh phúc và sự giải phóng đó như thế nào

Hai giai đoạn tiếp theo
Giai đoạn 6 - An định

Giai đoạn thứ sáu được biết là an định. Một trận chiến lớn đã qua đi và bây giờ là chiến thắng. Chúng ta ngồi trên con ngựa và khảo sát trận địa. Chúng ta biết rằng mình đã chiến thắng. Chúng ta cảm thấy yên bình như ngọn núi sau cơn bão. Mọi thứ đã được tưới tắm và tiếp năng lượng, chúng ta có sự sáng tỏ lớn lao.

Chúng ta vẫn tiếp tục hành trì với tâm thức lúc chặt chẽ, lúc lỏng lẻo. Trong thực hành, chúng ta vẫn cần tạo nhiều điều chỉnh nhỏ. Nhưng khi tạo các điều chỉnh này, chúng ta không còn cảm thấy khó khăn như trong các giai đoạn đầu. 
Chúng ta đặt câu hỏi liệu chúng ta đã biến tâm của mình thành đồng minh hay chưa, và bây giờ, sự an bình mà ta cảm thấy nói cho ta biết rằng chúng ta đã làm được. Sự thực hành thiền định của chúng ta an lạc và sáng tỏ. Chúng ta bắt đầu trải nghiệm được không chỉ sự hài hòa tự nhiên của tâm thức, mà cả sức mạnh vốn có của nó.

Tại giai đoạn này chúng ta cũng cảm thấy cả sự hứng khởi. Chúng ta bắt đầu thấy được khả năng thành tựu của mình với tâm đã được thuần dưỡng. Trước đây, mối quan hệ này 
là một gánh nặng, nhưng bây giờ nó tràn đầy triển vọng. 
Con ngựa hoang dã đã được thuần hóa.

Ba giai đoạn cuối cùng
Giai đoạn 7 - An định rốt ráo

Trận chiến lớn có thể đã qua đi, nhưng vẫn còn một số ít tên địch chạy xung quanh trong hình dạng những tư tưởng vi tế, mà hầu hết là về hỷ lạc. Chúng ta có thể bị bám chấp một chút vào cảm giác hỷ lạc của thiền định. Có sự bất ổn nhỏ mang tính nhị nguyên.

Mặc dù biết chúng sẽ không thể làm gián đoạn việc hành thiền của mình, chúng ta không thể chỉ bỏ qua, phớt lờ chúng. Trong giai đoạn an định rốt ráo, chúng ta không xua đuổi suy nghĩ như đã làm trong giai đoạn thứ tư ‘định tâm chặt chẽ' mà ta mời gọi chúng tới. Như tuyết rơi vào đống lửa - năng lực thiền của chúng ta đã trở nên mạnh tới mức khi những suy nghĩ và cảm xúc gặp phải sức nóng của thiền định sẽ tự nhiên tan biến.

Bạn còn nhớ dòng thác niện tưởng phóng dật mà chúng ta cảm thấy khi lần đầu ngồi xuống bồ đoàn và tập thuần dưỡng tâm mình? Giờ đây nó đã trở thành mặt hồ với chỉ một vài gợn sóng nhỏ.

Ba giai đoạn cuối cùng
Giai đoạn 8 - Nhất tâm

Tại giai đoạn thứ tám, được gọi là nhất tâm, những tàn dư của phóng tâm sẽ tan biến. Chúng ta ngồi đó, hoàn toàn thức tỉnh, sáng suốt và nhận biết. Điều này là có thể vì chúng ta không còn bị mất tập trung. Thiền định của chúng ta đã phát triển hết những thuộc tính của sự hoàn hảo, điều mà chúng ta sẽ hoàn thiện trong giai đoạn thứ chín. Điều khác nhau duy nhất là khi bắt đầu của thiền định, chúng ta vẫn còn phải nỗ lực một chút để đặt tâm mình vào hướng của hơi thở.

Ba giai đoạn cuối cùng
Giai đoạn 9 - Tâm xả bỏ

Thiền định của chúng ta đã đi đến hoàn hảo. 
Khi chúng ta ngồi xuống, chúng ta hoà nhập với hơi thở một cách hoàn toàn tự nhiên và trôi chảy. Tâm trí của chúng ta giờ đây mạnh mẽ, ổn định, sáng tỏ và vui tươi. Ta cảm thấy được cảm giác hoàn toàn chiến thắng. 
Chúng ta có thể hành thiền mãi mãi. Ngay cả phía sau của tâm thức, cũng không còn dấu vết nào của tư tưởng. Chúng ta ở trong sự hợp nhất với giây phút hiện tại. Tâm trí của chúng ta cùng một lúc vừa bình yên lại vừa mạnh mẽ.

Điều này là hoàn hảo. Giống như một con ngựa đua được huấn luyện tốt, tâm của chúng ta yên tĩnh thanh thản mà tràn đầy năng lượng. Tâm đã thực sự trưởng thành cả về sức mạnh và tầm mức. Chúng ta cảm thấy hào sảng, rộng mở. Đây là hoa trái của sự an định. Bây giờ chúng ta có một tâm có thể tập trung mà không cần phải nỗ lực. Ta trụ trong an định và tự tin. 
Chúc lành để các bạn tinh tấn bước vào ‘đặt tâm'.

Gia đình đạo sư Sakyong Mipham và Khandro Tseyang Ripa Mukpo vừa có một bé gái tên là Drukmo Yeshe Sarasvati Ziji Mukpo sinh ngày 11/8/2010